Tabiatning shifobaxsh ne’matlari
SOYA HAQIDA NIMA BILASIZ?
Insonning sog‘lom bo‘lishi, normal hayot kechirishi va ishlash faoliyati uchun zarur bo‘lgan asosiy faktorlardan biri yaxshi va sifatli ovqatlanishdir. Busiz odamlarning mustahkam salomatligini faraz qilish ham qiyin.
Lekin yaxshi va sifatli ovqatlanishni hamma bir xil to‘g‘ri tushunavermaydi. Nima uchundir ko‘pchilik iloji boricha kundalik ovqat tarkibini asosan oqsil (go‘sht va go‘sht mahsulotlari), yog‘ hamda uglevodlar (xamirli taomlar) dan tuzishga xarakat qiladilar. Ayni vaqtda organizm uchun zarur va foydali ovqatlanishning asosiy shartlaridan biri bo‘lgan sabzavot va ho‘l mevalarga etarli ahamiyat berilmaydi, ular kechirib bo‘lmaydigan darajada e’tiborsiz qoldiriladi. Odamlarning sifatli va to‘g‘ri ovqatlanishini sabzavotsiz, meva va ziravor o‘simliklarsiz tasavvur qilish qiyin.
Soya – Soya jestkovolosistaya – Glycina hispida (Much.) Max
Soyaning vatani Hindiston va Xitoy xisoblanadi. Oqsil va moyga boy mahsulot sifatida yer yuzida keng miqyosida o‘stiriladi. Soya asosan Uzoq Sharqda hamda Gruziya, Moldova, Stavrapol o‘lkasi, Ukrainada, ba’zan O‘zbekistonda ham o‘stiriladi.
Soya Burchoqdoshlar (Dukkakdoshlar) oilasiga mansub bir yillik o‘t o‘simlik. Poyasi tik o‘suvchi, shoxlangan, balandligi 30–70 sm. Barglari uch bo‘lakli (bargchalari yirik, tuxumsimon) murakkab bo‘lib, poya va shoxlarida uzun bandi yordamida ketma-ket o‘rnashgan. Mayda, oq yoki binafsha rangli (ba’zan qizil rangli), besh bo‘lakli (kapalakguldoshlar oilasiga xos tuzilgan) gullari barg qo‘ltig‘idan o‘sib chiqqan shingil gulto‘plamiga joylashgan. Mevasi 1–4 urug‘li dukkak.
Iyul-avgust oylarida gullaydi, avgust-sentyabrda mevasi etiladi.
Ovqatga soyaning yetilib pishgan urug‘i, undan olingan moy hamda yetilib pishmagan, dumbul xolidagi mevasi – dukkagi ishlatiladi. Soya ovqatga ko‘p ishlatiladigan, to‘yimli hamda juda foydali o‘simlik. Urug‘idan un va krupa (yorma) qilinadi, moy va oqsil olinadi. Bu mahsulotlardan sut, tvorog, sirok, kolbasa, non, pechene, keks, konfet, shokoladlar, kofe, turli souslar, konservalar, makaronlar va boshqa oziq-ovqat mahsulotlari tayyorlashda foydalaniladi. Dumbul holidagi dukkaklaridan tayyorlangan konserva juda foydali, to‘yimli va juda yoqimli mahsulotdir.
Soya urug‘i tarkibida 17–25 % moy, 30–45 % oqsil, qandlar, organik (olma va boshqa) kislotalar, vitamin V1, V2 S, E va K, provitamin D, karotin, izoflavon glikozidlar (genistin va boshqalar), mineral (kaliy, magniy, kalsiy, fosfor, temir, mis, marganets, rux, nikel, kobalt va boshqa elementlar tuzi) va boshqa moddalar bo‘ladi. Urug‘ini oqsil moddasining 80–90%i yuqori sifatli o‘simlik oqsilidan iborat bo‘lib, uning tarkibida hayot uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan, almashtirib bo‘lmaydigan hamma aminokislotalar (arginin, gistidin, lizin, triftofan, fenilalanin, metionin, treonin, leysin, izoleysin, valin) kiradilar.
Soya urug‘idan tayyorlangan sut o‘zini ozuqaligi va to‘yimliligi, organizmda hazm bo‘lishi, fizik xossalari va ko‘rinishi bo‘yicha sigir sutidan farq qilmaydi. Uni me’da yara kasalligida, me’da shirasi ko‘p ajralish (gipersekretsiya) hollarida, qorin tifi, og‘ir (keskin) o‘tadigan va surunkali yuqumli kasalliklarda iste’mol qilishga tavsiya qilinadi. Me’dani gipersekretsiyasida soya suti sigir sutidan ko‘proq foydali ekan. Chunki u sigir sutiga nisbatan me’da shirasini kamroq ajralishiga olib kelar ekan. Soya suti va undan olingan boshqa sut mahsulotlari hamda urug‘ uni (soya uni) yana qand (diabet) kasalligini davolashda ishlatiladi.
Qand (diabet) va nur kasalliklarini davolash hamda markaziy asab tizimini (sistemasini) stimullash (qo‘zg‘atish) uchun meditsinada ishlatiladigan ba’zi dorivor preparatlarni olishda soyadan mahsulot sifatida foydalaniladi.
Soyaning urug‘idan Uoker shishi (rak shishini bir turi) ni hosil bo‘lishini, uni hajmini va massasini o‘sishdan to‘htatuvchi va xatto kichik qiluvchi ta’sirga ega bo‘lgan fitogemagglyutinin (lektin) ajratib olingan. Fitogemagglyutinin bunday ta’siri hozircha hayvonlarda o‘tkazilgan tajribadan aniqlangan.
Tayyorladi: Toshkent farmatsevtika instituti
Farmakognoziya kafedrasi dotsenti M.A.Xodjayeva
Zanjabil xaqida nima bilasiz?
Buyuk hakim Abu Ali Ibn Sino “Tib qonunlari” asarida ko‘plab xastaliklarni davolashda qo‘llanadigan malhamlarni tayyorlashda ular tarkibiga zanjabil qo‘shish lozim, deb yozgan. Bir qator xastaliklarni davolashda zanjabildan samarali foydalangan buyuk hakim Abu Ali ibn Sino o‘z asarida shunday yozadi: “Zanjabil eslash qobiliyatini orttiradi, bosh va yurak atrofidagi rutubatlarni ketkazadi, ovqatni yaxshi hazm qildiradi”.
ZANJABIL (Zingiber officinale) – bir pallalilar sinfiga, zanjabildoshlar oilasiga mansub, yo‘g‘on ildiz-poyali ko‘p yillik o‘t o‘simlik. Asosan, tropik va subtropiklarda tarqalgan. O‘simlikning vatani Janubiy Osiyo bo‘lib, hozir Xitoy va Hindiston, Indoneziya va Avstraliya, G‘arbiy Afrika, shuningdek, Yamayka va Barbados orollaridagi tropik va subtropik hududlarda o‘stiriladi. Zanjabil ilmiy tilda singabera deb atalib, sanskritchada “shoxli ildiz” degan ma’noni anglatadi va “universal dori vositasi“ sifatida keng qo‘llanadi. zanjabil yer osti tanasining hamma qismida efir moyi bor. Qurigan ildizi xushbo‘y hidli va mazali bo‘lib, efir moyiga boy. Maydalanmagan zanjabilning xushbo‘y hidi maydalanganiga nisbatan uzoq saqlanadi. Tuyib elaklangan talqoni tabobatda jigar, yurak, me’da xastaligini davolashda ishlatiladi (asal bilan birga choynakka damlab ichiladi). Oziq-ovqat sanoatida konditer mahsulotlari ishlab chiqarishda va pazandachilikda ba’zi ovqatlarga (pishish oldidan) maydalangan holda ziravor sifatida solib ishlatiladi.
Shubhasiz, zanjabilning dunyodagi ko‘pchilik xalqlar o‘rtasida ma’lumu-mashhurligi uning shifobaxsh xossalari bilan bog‘liq, bu esa, uning kasalliklarning oldini olish va ularni davolashda universal tabiiy vositaligidandir.
Uning kimyoviy tarkibida 400 ga yaqin foydali elementlar mavjud. Ushbu ildiz o‘z tarkibida juda kerakli bo‘lgan aminokislotalar, uglevodlar, oz miqdorda yog‘, ko‘p miqdorda sellyulozani saqlaydi. Zanjabil vitaminlarga juda boy (V-guruh vitaminlari, askorbin kilotasi, tokoferol, vitamin K ni alohida ta’kidlash kerak). U o‘zining tarkibida kaliy, fosfor, magniy, temir, kalsiy, rux va shu kabi boshqa mikro va makroelementlarni, efir moyini saqlaydi. Bu o‘simlik ildizining kaloriyaliligi uning qay holatda ekanligiga bog‘liq 100 g barra ildizning energetik qiymati 80 kkal ga teng, quritilgan holatda esa bu ko‘rsatkichi deyarli 4 marta oshadi (taxminan 330 kkal/100 g ni tashkil qiladi). Zanjabilning shifobaxsh xususiyatlari keyingi bir necha o‘n yilliklarda zamonaviy mutaxassislar tomonidan faol o‘rganilmoqda. Tarkibida biriktiruvchi moddalar va gingerol mavjudligi unga o‘ziga xos yoqimli hid berib turadi, qator foydali xossalarga egaligi ham shundan kelib chiqadi.
Bugungi kunda zanjabil ko‘pgina tabiiy dori-darmonlar tarkibiga kiritilib, organizmni turli illatlardan himoya qilishda va bir qancha kasalliklarga qarshi kurashda keng iste’mol qilinmoqda.
Zanjabilli choyning foydalari
Mutaxassislar zanjabilli choyga biroz dolchin qo‘shilsa, uning faolligi va ta’sirchanligi oshishini ta’kidlashmoqda.
Bunday choy bir bo‘lak zanjabil ildizi va dolchinning kichik tayoqchasidan qo‘shib damlanadi. Bu yo‘l bilan damlangan choy biroz o‘tkir mazasi bilan organizm uchun juda foydali bo‘lib, uni mustahkamlaydi.
Zanjabil ovqat hazmini me’yorlashtiradi. Yalpiz, limono‘t, sandal daraxti moyi kishini bo‘shashtirib, xavotirlarni tarqatadi. Ayniqsa, parhez tutgan ayollardagi asabiylikni bosib, ko‘ngilni tinchlantiradi.
Zanjabilli choyni muntazam ichish uning juda ko‘p foydali xossalari sababidan tavsiya etiladi:
Jigarni tozalab, undan zaharli moddalarni chiqarib yuboradi
Jigarni har yili bir-ikki marta tozalash zarur. Bu hayotiy muhim a’zo qonni filtrlab turadi va qon-tomir tizimidan zararli va zaharli moddalarni chiqarib yuborish uchun xizmat qiladi.
Zanjabilli choy ichilganida undagi zanjabil va dolchin birikmasi jigarni himoyalab, tozalab turadi, buning natijasida u tozalanib, yengil tortadi va o‘z vazifasini faol bajarishga o‘tadi.
O‘t pufagini sog‘lomlashtiradi
Agar o‘t pufagingizda tosh paydo bo‘lgan bo‘lsa, bu choydan muntazam ichib yuring, bu nafaqat jigaringizni himoyalashda yordam qiladi, balki shu bilan bir qatorda o‘t pufagingizni ham sog‘lomlashtiradi.
Organizmni ichdan qizdiradi
Bunday qaynoq choy ichilganida qizdiradi va sovuqdan himoya qiladi, shuning uchun uni sovuq va nam havoli kunlarda ichish ayniqsa yoqimli.
Zanjabil organizmni qizdiruvchi ta’sirga ega, ortiqcha kaloriyaga ega bo‘lgan keraksiz energiyani chiqarib yuboradi, tanada me’yordagi haroratni saqlashga yordam beradi.
Ovqat hazm qilishni yaxshilaydi
Ovqat hazm qilishda muammosi bo‘lgan kishilar oshqozon-ichak yo‘llari faoliyatini yaxshilash maqsadida bu choydan ichishlari mumkin.
Bu choy badanni yaxshigina qizdiradi, ichki a’zolardagi shamollashlarni oladi, qorin dam bo‘lishidan hamda eldan xalos etadi.
Immun tizimini mustahkamlaydi
Zanjabil ayniqsa kaliy, fosfor va vitamin S ga boy, bu moddalar immunitetni mustahkamlashda, grip va shamollash viruslariga qarshi kurashda muhim ahamiyatga ega.
Zanjabilli choy
Bu tabiiy choyni tayyorlash juda oson, buning uchun zarur mahsulotlarni topish ham qulay, har bir supermarketdan sotib olish mumkin.
Buning uchun: 1 bo‘lak zanjabil ildizi (2 sm atrofida), 1 bo‘lak dolchin, yarimta limon mevasi, 1 stakan suv (250 ml) kerak bo‘ladi.
Tayyorlash yo‘li:
Avval zanjabil ildizini yaxshilab yuvib, sochiq bilan artiladi.
Tayyorlangan 1 stakan suvni qaynatib, unga artilgan zanjabil va dolchin solinadi. Past olovda yana 10 minut qaynatiladi. Qaynatmaga yarimta limon sharbati qo‘shiladi. Qaynatmani dokadan o‘tkaziladi, bir necha minutdan so‘ng tayyor bo‘lgan choyni kuniga ikki-uch mahal ichiladi.
Zanjabil yordamida ozing!
Zanjabilli choyni ovqatlanishdan yarim soat oldin iching. SHunda siz kamroq ovqatlanasiz, ishtahangiz karnay bo‘lmaydi, yog‘lar parchalanib, hazm jarayoni tezlashadi.
- Zanjabilli choy ichishga qaror qildingizmi, birinchi kun 50 ml., ikkinchi kun 100 ml., uchinchi kun esa 150 ml.dan iching. Miqdorni kun sayin oshirib boring.
- Kuniga 2 litrdan ko‘p zanjabilli choy ichmang. Uxlashdan 3-4 oldin choy ichishni to‘xtating.
- Zanjabilli choy nafaqat ozdiradi, balki immunitetni oshirib, bosh og‘rig‘ini ham qoldiradi.
Zanjabilli choyni ichib bo‘lmaydigan holatlar
Zanjabil va dolchin oshqozonni ko‘p kasalliklardan himoya qilsa ham, ovqat hazm qilish a’zolarida muammosi bor kishilarga bunday choy ichish tavsiya etilmaydi, chunki, zanjabil ham, dolchin ham kuchli qo‘zg‘atuvchi moddalardir.
Shuningdek, uni ichish homilador ayollarga, bolalarga va kuchli antikoagulyant dorilar qatoriga kiruvchi aspirin, varfarin, tiklopidin yoki geparin kabi dori-darmonlar ichib yuruvchi kishilarga tavsiya etilmaydi. Shubha tug‘ilgan yoki bunday choyni ichish natijasida ko‘ngilsiz reaksiya bergan hollarda davolovchi shifokor bilan maslahatlashing.
Tayyorladi: Farmakognoziya
kafedrasi dotsenti, farm.f.n.,
Xodjayeva Muattar Asadullayevna
Asal va dolchin (koritsa) ning shifobaxsh xossalari.
Dolchin (koritsa) issiq mamlakatlarda o‘sadigan daraxt po‘stlog‘i bo‘lib, ta’mi achchiq va hidi o‘tkir, rangi qizil bo‘lib, ovqatga xushta’m va yoqimli hid berishi uchun solinadi.
Dolchin yeyilsa, hidlansa va maydalab tuyilganini badanga bog‘lansa, badandagi quyuqlashgan moddalarni suyultiradi, tiqilmalarni ochadi, yaxshi kayfiyat bag‘ishlaydi. Tanadagi barcha ruhiy, ya’ni miya, yurak va jigar quvvatlarini, badandagi kuch-quvvatning manbai bo‘lgan quvvatlarni saqlaydi. Ko‘zni ravshan qiladi, badandagi bodlar va sovuq mizoj moddalarni tarqatib yuboradi, miyadagi zaharli rutubatlarni (ho‘llikni) quritadi, sovuq va ho‘l tumovni daf qiladi, sovuqdan bo‘lgan bosh miya dardlariga shifo bo‘ladi. Og‘iz hidlanishini yo‘q qiladi, ho‘l yo‘tal va havo etishmasligini bartaraf qiladi, achchiq balg‘am to‘planishi sababli hosil bo‘lgan ovoz bo‘g‘ilishini ochadi. O‘pka va nafas yo‘llaridagi yopishqoq rutubatlarni daf etadi va ko‘krak ichidagi a’zolarni ana shunday rutubatlardan tozalaydi, jigar tiqilmalarini ochadi, sariq suv xastaligiga shifo bo‘ladi.
Dolchinni maydalab, ezg‘ilab surmaga o‘xshatib ko‘zga tortilsa, unga quvvat bag‘ishlaydi va agar ko‘zning boshqa dardlariga qarshi ishlatilsa, yaxshi samara beradi – ko‘zni ravshan va sog‘lom qiladi. Tuyilgan dolchinni asal bilan qorib surtilsa, yuzdagi sepkilli dog‘larni daf etadi, sirkaga qorib surtilsa ham shunday ta’sir qiladi.
Dolchinni bir kunda bir marta yeyish miqdori 7 gramm.
Yurak kasalliklarida xar kuni 2 osh qoshiq asal bilan 2 choy qoshiq dolchinni aralashtirib, nonga surtib iste’mol kiling. Natijada qondagi xolesterin miqdori va yurak xuruji xavfi kamayadi. Shu bilan birgalikda nafas olishni va yurak muskullarini yaxshilaydi. Asal va dolchinni 1/1miqdorda qabul qilayotgan katta yoshdagi odamlarning aytishicha, e’tiborlarini bir joyga jamlash va xarakatchanlik darajalari oshgan. Naxorda va taxminan soat 15:00da, 0,5 osh qoshiq asal va 1 choy qoshiq dolchinni 1 stakan qaynatilgan suvga aralashtirib ichilsa, organizmning charchog‘i ketadi va organizm o’z kuchlarini qaytadan tiklaydi.
Artritda bu kasallikdan aziyat chekayotgan odamlar, kuniga 1 osh qoshiq asal va 1 choy qoshiq dolchinni 1 piyola qaynatilgan suv bilan aralashtirib ichishlari lozim. Xattoki surunkali artritdan qiynalayotgan odamlarga xam bu shifobaxsh ichimlik yordam bera oladi.
Xolesterinni kamaytirishda 2 osh qoshiq asal, 3 choy qoshiq dolchin, 2 stakan qaynatilgan iliq suv qondagi xolesterin miqdorini ikki soat ichida 10% ga kamaytiradi. Bu aralashmani kuniga 3 maxal iste’mol kilish, xattoki surunkali kasallarga xam yordam bera oladi.
Immunitetni oshirishda xar kuni asal va dolchin qorishmasini tanavvul qilish organizmni xavfli virus va bakteriyalardan ximoya qiladi. Olimlar asal tarkibida ko’p miqdorda temir va turli xil vitaminlar borligini aniqladilar. Doimiy asal iste’mol kilish qonning oq tanachalarini (leykotsitlar) bakteriya va virusli kasalliklarga qarshi kurashish qobiliyatlarini oshiradi.
Teri infeksiyalarida 1/1 miqdorda asal va dolchin aralashmasini teringizning jaroxatlangan qismlariga surting. Bu aralashma teri ekzemasi, zamburuglari va boshqa turdagi teri infeksiyalarini davolaydi.
Xusinbuzarlardan xolos etishda 3 osh qoshiq asal va 1 choy qoshiq dolchinni aralashtirib uyqudan oldin yuzingizning muammoli joylariga surting. Ertalab uyg‘onganingizdan so’ng yuzingizni yaxshilab yuvib yuboring. Ikki xafta davomida bu muolajani bajarsangiz yuzingizdagi barcha xusinbuzarlar yo‘qolib ketadi.
Oshqozon yallig‘lanishi: Asal va dolchin oshqozondagi og‘riqni oladi, xamda oshqozondagi yaralarni davolaydi.
Shamollash: 3 osh qoshiq asal va 1 choy qoshiq dolchinni aralashtirib kuniga 3 maxal iste’mol qiling. Natijada sidagi shamollashlar, yo‘tal o‘tib ketadi va nafas yo‘llaringiz ochiladi.
Zamondosh olimlar asal va dolchinni barcha turdagi kasalliklarni hech qanday asoratlarsiz yengishda eng samarali vosita sifatida tan olishgan.
Qadimgi tabobatda bu aralashmadan yuz yillar davomida foydalanishgan. Asal shirin bo‘lsa-da, uni ma’lum miqdorda shifobaxsh vosita sifatida iste’mol qilish hatto qandli diabetga chalingan bemorlarga ham zarar keltirmaydi.
Peshob xaltachasi yallig‘lansa 2 osh qoshiq dolchin va 1 osh qoshiq asalni 1 stakan iliq suvga aralashtirib ichish lozim. Bu peshob xaltasidagi mikroblarni o‘ldiradi.
Og‘izdan hid kelishi – ertalab uyqudan uyg‘onganda birinchi qiladigan ish-kun bo‘yi og‘zidan yoqimli ifor taralishi uchun tomog‘ini asal va dolchin qo‘shilgan suvda chayish.
Dam yig‘ilishi Hindiston va Yaponiya olimlari tadqiqotlari natijasiga ko‘ra, asal va dolchin aralashmasi qorinda dam yig‘ilishining oldini oladi.
Eshitish qobiliyati yo‘qolsa xar kuni ertalab va kechki payt asal hamda dolchinni teng miqdorda iste’mol qilish kerak.
Shamollashdan aziyat chekayotganlar 1 osh qoshiq ilitilgan asalga 1/4 choy qoshiq dolchin qo‘shib, kuniga 3 mahal iste’mol qilishlari lozim.
Bu usuldagi muolaja hatto surunkali yo‘tal, shamollashni ham davolaydi va burunni tiqilmalardan tozalaydi.
Me’daning sustligi (ovqatni hazm qila olmaslik) 2 osh qoshiq asalga aralashtirilgan dolchin pudrasini ovqatdan oldin iste’mol qilish oshqozonda kislota miqdorini pasaytiradi va og‘ir taomlarni hazm qilishda yordam beradi.
Uzoq umr ko‘ray desangiz muntazam ravishda asal va dolchin qo‘shilgan choy iching. U qarish jarayonini sekinlashtiradi. Choyni tayyorlash uchun 1 qoshiq dolchin ustiga 3 stakan qaynoq suv quyib damlanadi va sovigach, 4 qoshiq asal aralashtiriladi. Kuniga 3-4 mahal 1/4 chashkadan ichiladi. Ushbu choy terini tetik va yumshoq saqlab, qarishdan asraydi.
TAYYORLADI:
Farmakognoziya kafedrasi dotsenti
Xodjayeva Muattar Asadullayevna
